Karbon Vergisi Nedir? Yeşil Enerjideki Rolü

Çevre kirliliği ve küresel ısınmanın yıkıcı etkileri, bugün toplumların geniş bir kesimi tarafından bilinen bir gerçek. Nüfus artışının yanı sıra fosil yakıtlara dayalı üretim ve tüketim sisteminin plansız bir şekilde işlemesi gezegenimize son yüzyılla birlikte telafisi güç zararlar vermeye devam ediyor.

Fosil yakıtların yakılması sonucu elde edilen enerji, medeniyetin temellerini oluştursa da ortaya çıkan karbon emisyonu aynı medeniyetin varlığı karşısındaki en büyük tehdittir. En basit anlatımla, karbondioksit ve metan gibi gazlardan oluşan sera gazları, yeryüzü ve atmosfer arasında birikiyor ve atmosferin ortalama sıcaklığının artması durumunu ortaya çıkıyor. Küresel ısınma olarak adlandırılan bu durum tüm gezegeni etkileyen iklim değişikliklerinin yaşanmasına neden oluyor.

Küresel ısınmanın etkilerini azaltmak ve belirli bir seviyenin altında tutmak için gereken ise küresel ölçekte atılacak adımlardır. Yüzlerce ülke, çeşitli anlaşma ve işbirlikleri ile hareket edip geleceği güvence altına almak için çalışıyor. Bu çalışmaların bir sonucu olarak ortaya çıkan karbon vergisi ise yeşil dönüşümü hızlandırma ve küresel ısınmanın etkilerini olabilecek en az seviyeye indirmek için kullanılan en önemli araçtır.

Gelin, karbon vergisi uygulamasına ve yeşil dönüşümdeki rolüne yakından bakalım.

Karbon Vergisi Nedir? Temel Kavramlar

Karbon vergisi veya emisyon vergisi, çevrenin korunması ve küresel ısınmanın olumsuz etkilerinin azaltılması amacıyla kullanılan en etkili yöntemlerden biridir. Fosil yakıt kullanımına bağlı olarak ortaya çıkan karbon emisyonunu azaltmak amacıyla birçok ülkede karbon vergisi uygulamasından destek alınır. Bir tür çevre vergisi olarak da kabul edilen karbon vergisi, ortaya çıkan karbon emisyonu oranında ödenen parasal bedeldir.

Karbon vergisi uygulaması, karbon emisyonu ile kirletenin vergi ödemesi mantığına dayanır. Fosil yakıtların kullanımı sonucunda ortaya çıkan karbon emisyonuna göre belirli oranlarda karbon vergisi uygulanır. Her bir fosil yakıt için yakıldıklarında açığa çıkardıkları karbon salınımı kesin bir şekilde bilinir. Bu da vergi uygulamasının fosil yakıtların çıkarımı veya toptan satışı sırasında uygulanmasını mümkün hale getirir.

Karbon vergisi için hesaplama ve üst seviyede vergilendirme, süreci kolaylaştırsa da Birleşmiş Milletler tarafından tanınan 200’den fazla ülkenin olması karbon vergisi uygulamasını oldukça zorlaştırır. Dünya her ne kadar siyasi sınırlar ile birbirinden ayrılmış olsa da söz konusu çevre ve küresel ısınma olduğunda bir bütündür. Birleşmiş Milletler nezdinde hazırlanan Paris Antlaşması, ülkelerin çevre duyarlılığı konusunda ortak bilinçle hareket etmesini amaçlar. Anlaşmaya taraf olan ülkeler, karbon vergisi başta olmak üzere benzer uygulamalar ile küresel ısınmanın 1,5 °C ile sınırlı kalması için hareket eder.

Sürdürülebilir gelecek için ortak hareket etme gerekliliği, karbon fiyatlandırması ve emisyon ticaret sisteminin doğmasına neden oldu. Karbon vergisi belirlenirken ton başına karbondioksit salınımı dikkate alınır. Her ülke kendi karbon fiyatlandırmasını uygulamada özgürdür. Ancak söz konusu ülkelerin ortak hareket etmesi olduğunda nüfus, yüzölçümü, üretim kapasitesi gibi kriterler farklılaşmaya neden olur. Nüfusu ve üretimi yüksek Çin gibi ülkeler ile birkaç milyonluk nüfusa sahip ülkelerin karbon salınımı bir değildir. Bu da küresel karbon piyasası uygulamasına olan ihtiyacı ortaya çıkarır. Her ülke taahhüt ettiği karbondioksit salınımı limitleri içerisinde kalmalıdır. Dileyen ülke ihtiyaç fazlası karbon emisyonu haklarını farklı ülkelere satabilir.

Birçok ülkenin dahil olduğu anlaşmalar ve karbon piyasası gibi uygulamalar sürdürülebilir bir geleceğin küresel ölçekte hareket ile güvence altına alınmasını hedefler. Ancak bu hedefler ve ortak çalışmanın yanı sıra küresel rekabet gerçeği de göz ardı edilemez. Birçok ülke, karbon vergisi ve küresel anlaşmaların üretimlerini kısıtlaması, vatandaşlarının üzerinde ek vergi yükü oluşturması ve küresel rekabette geri planda kalmaları nedeniyle çekimser yaklaşır. Veya bağımsız olarak kendi çevreci politikalarını uygular. Ülkelerin sıkı emisyon düzenlemeleri, bazı üretim tesislerinin bu kuralların daha az uygulanıldığı bölgelere taşınmasına yol açabilir. Bu durum, karbon sızıntısı olarak adlandırılan duruma neden olarak karbon emisyonunun belirli limitler altında tutulması yönündeki uğraşların etkisini azaltabilir. Aynı zamanda ülkelerin ekonomik açıdan kayıp yaşamasına neden olabilir.

Karbon vergisinin adil bir şekilde toplanması ve yeniden topluma dağıtılması da ilgilenilmesi gereken bir diğer önemli konudur. Karbon vergisi uygulaması, vergilendirme ve elde edilen vergi gelirlerinin topluma geri dönüşün adil bir şekilde gerçekleştirilmesi ve ülke çıkarlarının dikkate alınarak gerekli sübvansiyonların uygulanması gibi detaylara sahip kapsamlı bir süreçtir.

Karbon Vergisinin Amacı ve Önemi

Kömür, doğalgaz ve petrol gibi fosil yakıtların kullanımı sonucu atmosfere salınan karbondioksit gazı, küresel ısınma ve çevre kirliliğinin ana nedenlerindendir. Sera gazı emisyonu, yaşadığımız gezegeni her geçen gün geri döndürülemez biçimde yaralıyor. Atılabilecek en iyi adım ise karbon emisyonunu sınırlandırarak iklim değişikliğini olabilecek en düşük seviyede tutmaktır. Alternatif ve yenilenebilir enerji kaynaklarının yaygınlaştırılarak üretimde sürdürülebilirliğin sağlanması ise çevreye verilen zararların önlenmesinde en büyük yardımcıdır. Ancak fosil yakıtların terk edilerek yeşil enerjiye geçişin önünde ekonomik nedenler başta olmak üzere birçok engel de bulunur.

Yüzyıllardır işleyen üretim düzenini küresel ölçekte, yeşil enerji kaynaklarını kullanacak şekilde dönüştürmek kısa sürede gerçekleştirilebilecek bir iş değildir. Tüm bu dönüşümün mevcut sistemin işleyişini aksatmadan, tüm paydaşların katılımıyla gerçekleştirilmesi önemlidir. Bu noktada karbon vergisi dönüşümün hızlandırılmasında önemli bir role sahiptir. Temel amacı karbon emisyonunu azaltmak olan karbon vergisi, dönüşümün gönüllü olarak gerçekleştirilmesi amacıyla bir bakıma ivmelendirme aracı olma özelliği taşır.

Karbon vergisi ile üretim aşamasından başlayarak yeşil enerji kullanımının benimsenmesi amaçlanır. Vergi uygulaması sayesinde, şirketler daha maliyetli hale gelen fosil yakıtların yerine yeşil enerjiye yönelirken devletler ise bu dönüşüm süreçlerini desteklemek adına finansal gelir kaynağı elde eder. Bir bakıma çevre dostu üretim faaliyetleri teşvik edilirken kirletici faaliyetler ise dezavantajlı konuma getirilir.

Karbon vergisi uygulaması uzun vadeli etkileri göz önüne alınarak değerlendirilmelidir. Yüksek karbon emisyonuna sahip sektörlerin yatırımlarını çevre dostu olacak şekilde yeniden şekillendirmeleri, sürdürülebilir geleceğin inşa edilmesinde etkili rol oynayacaktır. Karbon vergisi, toplumun her kesiminin çevre duyarlılığı kazanmasına katkı sağlarken, vergi gelirlerinin adil bir şekilde dağıtımı ise toplumu refahını iyileştirmek için önemli bir araca dönüşebilir.

Dünya'da Karbon Vergisi Uygulamaları

Karbon emisyonunun olumsuz etkileri ve küresel ısınmanın oluşturduğu tehditler onlarca yıldır bilim insanlarının gündeminde olan konulardandır. Siyasi olarak ise küresel ısınma 1980’li yıllardan itibaren ele alınması gereken en büyük sorunlardan biri olarak değerlendirilmektedir. Birçok ülke 90’lı yıllarda karbon vergisi uygulamaya başlarken günümüzde ise benzer uygulamaları hayata geçiren ülke sayısı giderek artmaya devam ediyor.

Küresel iklim değişikliği ile mücadele adına en geniş kapsamlı anlaşmalardan biri olan 2015 tarihli Paris Antlaşması, küresel sıcaklık artışını 1.5°C ile sınırlamayı hedefliyor. Paris Antlaşması, ülkelerin karbon emisyonunu önlemek adına beraber hareket etmesi için önemli bir mihenk taşı olsa da birçok ülke benzer çalışmaları çok daha önceden uygulamaya başladı. İlk olarak Finlandiya’nın uygulamaya başladığı karbon vergisi, kısa sürede İsviçre, Kanada, İrlanda ve Japonya gibi birçok ülke tarafından uygulanır hale geldi.

Finlandiya

Karbon vergisini ilk uygulayan ülke olan Finlandiya, 1990 yılından bu yana çeşitli sektörlerde fosil yakıt kullanımı üzerinden vergi almaktadır. Enerji üretimi ve sanayi kullanımını hedefleyen bu vergi düzenlemeleri, zaman içinde birçok değişiklikle daha uygulanabilir hale getirilmiştir.

İsveç

1991 yılından bu yana uyguladığı karbon vergisi ile örnek modellerden biri olan İsveç, aynı zamanda dünyada karbon vergisinin en yüksek olduğu ülkelerden biridir. Ton başına yaklaşık olarak 130 Euro karbon vergisi uygulayan İsveç, bu uygulamanın ekonomik büyümeyi engellemeden uygulanabileceğini tüm dünyaya gösterdi.

Kanada

Kanada 2019 yılından bu yana federal düzeyde zorunlu karbon vergisi uygulamasına sahip. Eyaletler, federal limitlerin içerisinde kalmak şartıyla kendi içlerinde özel vergi sistemini kullanabilme imkanına sahiptir. Kanada, carbon rebate ile bireylere çeşitli vergi muafiyetleri sağlayarak bir bakıma karbon vergisini halka geri öder.

Japonya

2012 yılında karbon vergisi uygulamaya başlayan Japonya, ton başına yaklaşık 2 USD gibi nispeten düşük ancak geniş kapsamlı bir vergi sistemine sahiptir. Karbon vergisini, yenilenebilir enerji kullanımının yaygınlaşmasına ve enerji verimliliğinin artırılmasına yönelik çalışmalara destek olmak için kullanan Japonya, tüm fosil yakıtların kullanımına karbon vergisi uyguluyor.

Çin

Dünyanın en kalabalık ve üretimin en gelişmiş olduğu ülkelerden biri olan Çin söz konusu olduğunda, karbon vergisi uygulaması da çok daha önemli bir konuma geliyor. Çin henüz doğrudan bir vergi sistemine sahip olmasa da 2021 yılında devreye alınan ulusal ETS (emisyon ticaret sistemi) uygulaması ile karbon emisyonunu kontrol altında tutmayı amaçlıyor. Öncelikli olarak enerji sektörünün dahil edildiği ETS sisteminin kapsamı kademeli olarak artırılıyor.

Türkiye'de Karbon Vergisi Çalışmaları

Türkiye’de henüz karbon vergisi uygulaması bulunmuyor. Ancak Türkiye’nin 2021 yılında Paris Anlaşmasına taraf olması, hem karbon vergisi hem de emisyon ticaret sistemine yönelik çalışmalarını hızlandırdı. Türkiye, 2053 yılında net sıfır emisyon hedefine ulaşmayı amaçlarken ulusal katkı beyanına göre 2030’a kadar emisyon oranını %21 oranında azaltmayı hedefliyor.

Yeşil dönüşüm ve sürdürülebilir üretim konusunda hızla yol alan Türkiye, 2026 yılı itibariyle belirli sektörler için karbon vergisi uygulamaya hazırlanıyor. Avrupa Birliği tarafından sınırda karbon düzenleme mekanizmasının (CBAM/SKDM) etkisiyle de Avrupa ülkeleriyle uyumlu bir şekilde ticarete devam edebilmek adına karbon fiyatlandırması ve vergisi uygulamasının önemi artıyor.

İşletmelere Etkileri ve Uyum Süreçleri

Karbon vergisi uygulamaları toplumun tüm kesimlerini etkiler. Ancak asıl kirletici olarak kabul edilen işletmeler, karbon vergisi uygulamalarından doğrudan etkilenir. İşletmeler, ürün ve hizmetlerinde yeniden fiyatlandırmaya giderek son tüketiciden karbon vergisi toplar. Sadece basit bir fiyat artışı gibi görülse de karbon vergisi işletmeleri birçok farklı açıdan etkiler. Karbon vergisinin olumsuz etkilerini azaltmak ve fırsatları değerlendirmek adına işletmeler uyum süreçlerine ağırlık vermelidir. Karbon vergisi uygulamalarının işletmelere başlıca etkileri şu şekildedir:

• Karbon vergisi, özellikle karbon emisyonu yüksek olan sektörlerde maliyetlerin önemli ölçüde artmasına neden olur. Bu son tüketiciye yansıyan fiyat artışlarına neden olsa da karbon vergilerinin adil bir şekilde topluma geri ödenmesi veya çeşitli yatırımlara dönüştürülmesiyle nötrlenebilir hatta avantaja döndürülebilir.

• Vergi oranlarının yüksek olduğu ülkelerdeki firmalar, daha düşük vergi uygulayan veya herhangi bir karbon vergisi uygulaması bulunmayan ülkelerdeki rakipleri ile girdiği küresel rekabette dezavantajlı konuma düşebilir. Bu durumun önlenebilmesi adına çeşitli muafiyetler ve sınırda karbon vergisi uygulamalarından faydalanılır.

• İşletmeler üretim süreçlerini hem enerji verimliliği artışı hem de karbon azaltımı amacıyla yeniden şekillendirmek zorunda kalır. İşletmeler için dönüşüm süreci ek maliyetler anlamına gelse de geleceğe hazırlanmaları için oldukça faydalı olacaktır. Yeşil dönüşümle birlikte rekabet avantajının yanı sıra yeşil finansman imkanlarına da erişim sağlayacaktır.

• Karbon vergisi uygulamayan ülkelerde olsa dahi ihracat ve ithalat gerçekleştiren işletmeler, karbon vergisini mali hesaplamalarına dahil etmelidir. Ancak yakın gelecekte birçok ülke için karbon vergisi uygulamasının standartlaşacağı düşünüldüğünde, bugünden gerçekleştirilen uyum süreci işletmelere fayda olarak dönecektir. 

Yeşil Dönüşüm ve Gelecek Perspektifi

Yeşil dönüşüm ile geleneksel üretim ve tüketim düzeninin yeniden şekillendirilmesi hedeflenir. Karbon emisyonunun azaltılması, doğal kaynakların korunması ve döngüsel ekonominin benimsenmesi yeşil dönüşüm sürecinin amaçları arasında yer alır. Yeşil dönüşüm tüm sektörleri ilgilendiren, bugünün ve yakın geleceğin en önemli konularından biri olsa da enerji, sanayi, ulaşım ve tarım sektörlerinin dönüşümü öncelikli konumdadır.

İklim değişikliği ve küresel ısınmanın her geçen gün geri döndürülemez zararlara yol açması, yeşil dönüşümü tüm dünya için bir zorunluluk haline getirmiştir. Ülkeler, Paris Anlaşması gibi işbirlikleri aracılığıyla küresel ısınmanın etkilerini sınırlamak için birlikte çalışırken, karbon vergisi bu hedeflere ulaşmada en etkili araçlardan biridir. Kirletici faaliyetlerin maliyetli hale getirilmesi, dönüşümü tek seçenek haline getirirken, karbon vergisi aynı zamanda yeşil dönüşüm için gerekli finansal kaynakların oluşturulmasına da yardımcı olur.

Ülkelerin, 2030 yılına kadar karbon emisyonlarını %50 oranında azaltmayı ve birçok ülkenin 2060 yılına kadar net sıfır karbon ekonomisine geçiş yapmayı hedeflemesi, dönüşümün hızlı bir şekilde gerçekleşeceğini göstermektedir. Türkiye'nin de 2026 yılı başında karbon vergisi ve Emisyon Ticaret Sistemi (ETS) için ilk uygulamaları gerçekleştirmesi ve 2053 yılı itibarıyla net sıfır hedefine ulaşmak için çalışmalarını yoğunlaştırması beklenmektedir.

Yenilenebilir enerji kaynaklarının öncelikli olduğu, üretim ve tüketimin bugüne kıyasla çok daha temiz olduğu bir gelecek hayal değil. Yeşil dönüşümün başarısı küresel ölçekte işbirliğine dayalı olsa da bireylerin atacağı her bir adım son derece kıymetlidir. Ev ve işyerlerinde güneş enerjisinden faydalanmadan elektronik cihazların enerji verimliliğine önem vermeye kadar her davranış önemlidir.

Peki, siz temiz bir gelecek için bireysel olarak hangi adımları atıyorsunuz?